5 Eylül 2009 Cumartesi

antep fıstığı

ANTEP FISTIĞI ÜRETİM HATTINDA HACCP SİSTEMİ UYGULAMASI
K.Bülent Belibağlı ve A.Coşkun Dalgıç
Gaziantep Üniversitesi, Gıda Mühendisliği Bölümü 27310 Gaziantep
ÖZET
Antep fıstığı üretim hattında HACCP sistemi uygulaması özellikle Aflatoksin oluşumu önlenmesi bakımından oldukça önemlidir. Kritik kontrol noktaları ve tehlike analizi gıda üretiminde her işlem basamağında risk analizlerinin ve kontrollerinin gerçekleştirilmesi ile ürünlerin kalitesi kontrol altında tutulabilmektedir. Fıstık tarımsal mekanizasyon sonrası kullanım amaçlarına göre değişik işlemlerden geçirilmektedir. Fıstık üretim yerlerinde klasik kalite kontrol metotları ile tehlikeler çok zor kontrol edilebilir. Fiziksel, kimyasal be biyolojik tehlikelerden oluşacak muhtemel ürün kontaminasyonu ve çapraz bulaşmanın en güvenli ve maliyet açısından en uygun HACCP uygulanması ile önlenilebilir. Fıstıklarda uygun sıcaklık ve nem koşullarında özellikle erken kabuk soyma ve çıtlak fıstıkların Aspergillus flavus ve A. Parasiticus sporlarına maruz kalarak potansiyel aflatoksin tehlikesini oluşturabilmektedir. Fıstık, GüneyDoğu Anadolu bölgesi şehirleri örneğin Gaziantep ve Şanlıurfa için önemli bir metadır. Her sene Avrupa ülkelerine 15 milyon dolardan fazla ihracat yapılmaktadır. Eğer aflatoksin Kontaminasyonu önlenilebilirse daha fazla ihracat yapılacaktır.
Antep fıstığında HACCP programı uygulaması görülen tehlikelerin sınırlandırılmaları ile yerel ve uluslar arası pazar payını artırma için kesinlikle kullanılmalıdır.
APPLICATION OF HACCP PROGRAM ON ANTEP PISTACHO NUT PROCESSİNG UNIT
ABSTRACT
Application of HACCP for Antep pistachio nut processing unit is important, especially, for preventing aflatoxin production. It is possible to control the product quality and determining Critical Control Points with hazard analysis in every step of food processing. Antep pistachio nuts after harvesting are variably, processed depending on where to use them. It is very difficult to Antep pistachio nuts processing units with classical quality control units. Possible product and cross contaminations arising from physical, chemical and biological hazards can be prevented. Especially, early split pistachio nuts and splitted pistachio nuts exposed to Aspergillus flavus and A. parasiticus molds with favorable humidity and temperature conditions have a potential aflatoxin production risk. Pistachio is a particularly important commodity for Southeastern Anatolian Region cities like Gaziantep and Şanlıurfa, more than US$ 15 million of nuts are exported each year to European countries. Yet exports could be higher if aflatoxin contamination could be avoided
Application of HACCP for Antep pistachio nut production unit must be applied to increase national and international market share by eliminating apparent risks
GİRİŞ
Antep fıstığı başta Güneydoğu Anadolu Bölgesi olmak üzere Ege Bölgesinin iç ve Doğu Anadolu Bölgesinin bazı yerlerinde yazları sıcak, kışları genelde soğuk iklimlerde yetişmektedir. Yurdumuz Antep fıstığı üretimi 1961 yılında 11 ilde gerçekleştirilirken, şu anda 41 ilde üretim yapılmaktadır. (DİE, 2002). Türkiye 1998 yılında 40.000 ton,1999 yılında 40.000 ton, 2000 yılında ise 70.000 ton, 2003 yılında 100.000 ton Antep fıstığı üretilmiştir. 2004 yılında 10-15.000 ton arası mahsul beklenilmektedir (H. Karaoğlan, Gaziantep Fıstıkçılar Esnaf Odası Başkanı). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Antepfıstığı üretimi bakımından Türkiye Antep fıstığı üretiminin %90 nını karşılar. Türkiye üretimini %60 ı yalnızca Şanlıurfa ve Gaziantep illerimizden sağlanmaktadır. (DİE, 2002). Antep fıstığı kendine has aroması ile çok geniş bir kullanım alanı (Çerezlik, tatlı çikolata ve dondurma yapımı) yanında beslenme açısından da çok değerlidir.Antep fıstığının bileşiminde ortalama %5.6 Su, %19.6 Protein, %53.2 Yağ,%19 Karbonhidrat ve %2.6 Kül vardır. (Ferguson ve ark., 1998). Türkiye ürettiği Antepfıstığın son yıllarda çok az bir kısmını ihraç edebilmektedir. Bununda en büyük sebebi aflatoksin problemidir.
Son yıllarda fındık, fıstık, incir, üzüm gibi ürünlerde aflatoksinin önlenmesinin büyük önem kazanmıştır Başta Avrupa ülkeleri olmak üzere tüm ülkeler aflatoksin konusunda çok sıkı bir denetim içerisindedirler. Aflatoksin oranı yüksek olan ürünlerin dış pazarlarda alıcı bulma şansı bulunmadığı bir gerçektir. Aspergillus parasiticus (ürettiği zehirler Aflatoksin B1, B2,G1 ve G2 ve Aspergillus flavus, ( ürettiği zehirler Aflatoksin B1, B2) fıstıkta aflatoksin üretebilmektedir (Denizel ve ark., 1976). A. flavus ve A. parasiticus su aktiviteleri 0.82 ve 0.99 arası çok rahat olarak gelişebilmektedir, Şüphesiz ki gelişmeleri için yüksek su aktiviteleri tercih edilir. A. flavus 10 ile 43 oC arası rahatça gelişmekte ve optimum gelişme hızı ise 30 oC az üstündedir. Aspergillus parasiticus in optimum büyüme hızı 30 oC dır. Toksin üretimi için herhangi bir optimum sıcaklık söylemek pek mümkün değildir ama toksin üretimi genelde 20-30 oC arası 20 oC den düşük ve 30 oC den yüksek sıcaklıklarda fazladır. Avrupa Birliğinde (AB) işlenmiş ürünler için maxiumum aflatoksin seviyesi, aflatoksin B1 için 2 μg/kg ve toplam aflatoksin 10 μg/kg olarak belirlenmiştir. Amerika Birleşik Devletlerinde ise fıstık için maksimum aflatoksin B1 20 μg/kg dir. AB’de işlenmemiş ürünler için maksimum miktar 10 μg/kg dır.
Antep fıstığının sağlık, ekonomik ve yasal düzenlemeler nedeniyle güvenliğini sağlamak gerekmektedir. Böylece özellikle aflatoksinin oluşturduğu kalite problemi nedeniyle ihraç edilen ülkelerdeki alıcılar tarafından geri gönderilmesi ile oluşan ekonomik kayıplar da önlenilebilir. Gıda güvenliği sağlamada en etkin ve en güvenilir yöntem HACCP dir.HACCP İngilizce “HAzard Analysis in Critical Control Points “, Türkçe’mizde ise Kritik Kontrol Noktalarında Tehlike Analizi’dir. HACCP sistemi gıda güvenliğini tehdit eden tehlikeleri kontrol eden ve önleyen en iyi metottur. Antepfıstığının işlenmesinde güveliğin kurulması ve uygulanması sağlıklı ürün güvenliği sağlamak içindir. Antepfıstığında biyolojik veya mikrobiyolojik tehlikeler Aspergillus parasiticus,ve Aspergillus flavus başta olmak üzere Salmonella spp. E. Coli ve Enterobacter olabilir. Kimyasal tehlikeler ise bakterisit ve pestisit kalıntılarıdır. Fiziksel tehlikeler ise yabancı maddeler örneğin taş, çöp ve cam parçacıkları sayılabilir. Tehlike analizi ve proseslerde
kritik kontrol noktaları (KKN) önemlidir. Antep fıstığı işlemesinde hasat öncesinden başlayarak güvenlik tehlike analizleri yapılmış ve Çizelge 1 de verilmiştir.
Gaziantep bölgesinde Antep fıstığı iki değişik şekilde işlenmektedir. Bunlar baklavalık ve çerezlik fıstık olarak adlandırılır. Bunlara ait ürün akım şemaları Şekil 1 ve 2 de verilmiştir. Antep fıstığının üretiminde güvenliği tehdit eden tehlikeler ve kritik kontrol noktaları Çizelge 1 de verilmiştir. Antep fıstığı işlemesinde önemli olan bazı prosesler le ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir.
HASAT VE ÖNCESİ
Hasat döneminde kabuk rengi önce yeşilden fildişine sonrada gül rengine döner. Bu rengin oluşmaması genellikle işinin boş veya yeterli olgunlukta olmadığını gösterir. Fıstıklarda özellikle kabukta oluşabilecek herhangi bir erken çıtlama aflatoksin kontaminasyonunun oluşumuna sebep olabilir. Ayrıca çıtlak fıstıklarla böcek lerin saldırılarına kolaylıkla maruz kalabilirler. Toprağa düşürülerek ve bir süre bekletilerek toplanılan fıstıklarda aflatoksin kontaminasyon riskini artırılabilir. Gaziantep’te genelde fıstıklar el ile toplanır. Ağaçları sallama ile toplamada ise kabuğun zarar görmeside muhtemel aflatoksin oluşumu için çok iyi bir ortam hazırlayabilir. Hasat edilen taze olarak nitelendirilen antep fıstığının kırmızı kabuğunda nem oranı ortalama %78, sert kabukta %24 ve iç meyvede %37 dir. Taze fıstık ortalamada ise %40 -50 arası değişmektedir. Emami ve ark., (1977) tarafından yapılan çalışmada , Bazı yıllar için fıstıkların hasat öncesi %1-3 ü 5 μg/kg aflatoksin ile kontaminasyona maruz kalabilirler, yılına bağlı olarak %75 fıstık da 2000 μg/kg aflatoksin ile de kontaminasyona maruz kalabilirler. Bu nun yanında böcekler ve kuşlar tarafından saldırıya uğranılan ham ve çıtlak olmayan açılmamış fıstıklarda önemli miktarlarda aflatoksin bulunmuştur. (Mojtahedi ve ark., 1978). Aynı zamanda zarar görmemiş fıstıklar tamamiyle aflatoksinsiz bulunmuştur. Aflatoksin kontaminasyonun olasılığı genellikle en çok olduğu zaman hasat öncesidir (Doster, 1994). Bunlardan dolayı hasat ve öncesi bir KKN dir.
TARLADA KURUTMA
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde hasat döneminde uygun hava koşullarında kurutmaya alınan antep fıstıkları kırmız kabuklu olarak 3-4 günde nem oranı %3-6 ya düşmektedir (Yaman ve ark., 2003). Eğer makina da kurutma yapılırsa , 6 veya 7 saat içersinde 65 oC de %45 lik nem %5 e düşürülebilmektedir (Woodroof, 1967). Kurutma işleminde ki en büyük problem besinsel kayıp ve enzimik aktivitedir. Antepfıstığının kesinlikle hasat sonrası bozulmayı önlemek için hemen kurutulması gerekmektedir (Maskan, 1997). Kurutma sonrası kavlatma veya çıtlak veya çıtlak olmayan fıstıkların ayırımı yapılabilir. Kurutmanın en büyük avantajı böcek saldırısını azaltmak ve hasat zamanı iş yükünü azaltmaktır. Bunlardan dolayı tarlada kurutma bir KKN dir.
KAVLATMA
Antep fıstığı meyvede bulunan kırmızı kabuğun suyla veya buharla ıslatılıp sert kabuktan ayrılma işlemidir. Islama esnasında bir süre bekletilme işleminde kırmızı kabuğun yumuşaması (ıslama süresi 3-5 saat kadar sürer) sağlanmakta dır (Tekin ve ark., 2001). Buhar la ıslatma daha kısa süreli olmakta su iç meyveye pek geçmeyip sadece dış kabuğu ıslatmaktadır. Buda Antep fıstığının kalitesini yükseltmektedir. Daha sonra ise taş devliplerde (yatay ve dikey iki değirmen taşı) veya merdaneler ( genelde fiberglas dan yapılmış) yardımıyla ezilmektedir. Ezilen kabuklar sürtünme yoluyla sıyrılır ve titreşimli elekler kullanarak kabuktan ayrılır ve fıstık su ile yıkanarak temizlenir. Nem oranı da kavlatma esnasında %25-30 lere ulaşır. Modern makinalarda ise döner silindir tanklarda sürekli su verilerek daha kısa sürede direk kuru kabuklu fıstıklar kavlatılmaktadır. Bir anlamda santrifüj sistemiyle çalışan silindir tanklardan posa (ayrılan kabuklar) toplama havuzlarına alınmaktadır. Bu işlem yapılmazsa kanalizasyon sistemi kolaylıkla tıkanmaktadır. Posa kurutularak yakacak olarak kullanılabilir. Ayrıca kuru sistem uygulaması da vardır ve bu nedense sistem pek uygulama bulmamaktadır. Aflatoksin önlenmesinde önemli bir adım olabilir. Kavlatma işleminde mikrobiyal ve kimyasal yükte azalma olmaktadır. İyi sanitasyon uygulanması ile küf gelişimi ve aflatoksin oluşumu engellenebilir.
FIŞLAMA
Kavlatma sonrası fıstıklar fışlama tanklarına transfer edilir. Su dolu bu tanklarda içi boş ve dolu fıstıklar ayrılırlar. Yıkama sonrası süratli bir şekilde kurutma yapılmalıdır. Mojtahedi ve ark., (1978) yıkama suyunda başlangıçta hiç olmamasına rağmen yıkama sonrası yüksek oranda küf (A. flavus) kontaminasyonu bulmuşlar dır. Ayrıca yıkama sonrası kontamine fıstık sayısında artış gözlenmiştir. Sudan kaynaklanan küf kontaminasyonunu varlığı veya yokluğu suya sodyum hipoklorit ( %0.5) eklenerek çalışılmış. Sodyum hipoklorit kullanmadan yıkanan fıstıklardaki A.flavus kontaminasyonu sodyum hipoklorit kullanarak yıkanan fıstıklarla aşağı yukarı aynı oranda çıkmıştır. Buda hasat öncesinde ki bulaşmanın önemini vurgulamaktadır. Ayrıca sodyum hipoklorit kullanımı renk ve görünüş problemlerinede de sebep olabilir. Fişlama da bir süre su ile temas fıstığın nem oranını artıracağından küf gelişimi ve aflatoksin oluşum riski olduğunda fışlama işlemi bir KKN dir.
HAVA İLE AYIRMA
Bazı fabrikalarda kabuk ve iç fıstık veya fıstıktan çöp, sap ve diğer istenilmeyen unsurlar havada süzülmek (air floatation) yardımıyla makinada ayrılmaktadır. Fakat bu ayırma makinaları genelde açık sistem olup çalışma anında çıkan tozlar fabrikanın büyük bir kısmına yayılabilmektedir. Bu da çapraz kontaminasyona sebep olabilir. Denizel ve ark., (1976) da yaptığı çalışmada toz ve yer süpürmelerinde yüksek oranlarda A.flavus, A. niger ve A. ocharaceus kontaminsayonu bulmuşlardır. Bu step de fıstıklar alet içinde tekrar kontamine olabilir (bu iyi sanitasyon koşulları ile önlenebilir) ama makine tasarımındaki yanlışlıklar dan bozuk, hasarlı, büzüşmüş değişik renkli ürünleri bundan sonraki prosesler de kaldırılamayacağından buda bir KKN dir.
ÇITLATMA
Antep fıstığının %65 i doğal çıtlaktır. Geri kalan kısımlar kavlatma sonrası evlere göndererek çekiç veya pens yardımıyla çıtlatılmaktadır. Bu işlem tamamıyla hijyenik olmayan koşullarda yapılmaktadır. Buda iyi sanitasyon koşullarla sağlanılabilir. Çıtlatma işlemi bir KKN değildir.
TUZLAMA ve KAVURMA
Çok değişik şekillerde tuzlama işlemleri yapılmaktadır. Salamura hazırlayarak veya kuru tuz ve az miktarda su eklemesi ile tuzlama yapılmaktadır. Atılan tuz miktarı ve kavurma süresi ve sıcaklığı (renk ve kalite problemleri) konularında kesinlikle bir standart yoktur. Buda kaliteyi tabi ki etkilemektedir. Kavurma sonrası ise bazı işletmelerde soğutma yapılmaktadır. Bazılarında ise yere serilerek veya üst üste yığılarak bir gece bekleyerek soğutulmaktadır. Halbuki Antepfıstığı çok kısa sürelerde soğutma tünellerinde geçirilerek soğutulmalıdır. Tuzlama ve kavurma işlemleri birer KKN değildir.
Şekil 1. Baklavalık Antep Fıstığı Üretim Akış Şeması
Şekil 2. Kavrulmuş Antep Fıstığı Yapımı Üretim Akış Şeması
Çizelge 1. Antep fıstığı üretim aşamaları ve Kritik Kontrol Noktaları (KKN)
Proses
Potansiyel tehlikeler
Önemli
tehlikemi
(E/H ) ?
Sebepler
Çözüm yolları
KKN mı
(E/H)?
Hasat öncesi
Küf
E
Toprak ve havadaki spor miktarı
- İstenilmeyen yabancı maddeleri ve çöpler atılmalı
H
Hasat
Küf
E
Fıstıkların yerle teması
- Çıtlakları ayır
- Kuş, böcek ve hasarlı fıstıkların temizlenmesi
- Hasat sonrası işleme amacı ile hemen fabrikaya 8-10 saat içerisinde sevk et
- Çuval içersinde saklanacaksa sadece jüt çuval kullanılmalı
- Yaprak, çöp ve sapların ayrılması
E
Tarlada Kuruma
Küf
E
Küf gelişimi
-Genelde %10 nem oranına düşürülür ama küf gelişimini önlemek için güvenli bir su aktivitesine düşür (25 oC de aw=0.7).
E
Köyde veya Tüccarda depolama
Küf
Böcek
Fare
E
E
E
- Fıstığı yerle temas ettirmeme
- Jüt çuvallara koy
- Depo sıcaklığı ve nem kontrolü
yap
- Uzun süreli depolamalarda ürün kurutulduktan sonra depola
- İzin verilen fumigant kullan
H
Fabrika alım
A. flavus
A. parasiticus
- Pestisit kalıntıları
- Yabancı maddeler cam metal gibi
E
E
E
E
-Birçok mikroorganizma
fıstık da ortamda bulunabilir
- Pestisit kullanımı olabilir
- Hasat ve taşımacılıkta yabancı maddeler bulaşabilir
- İyi işleme teknikleri ile giderilebilir
H
Çöp ayıklama
Küf
E
Fıstıklar toplanım sonrası ayıklama yapılmadan fabrikaya getirilebilir
l- Kuş, böcek ve hasarlı fıstıkları ayır
- Hasat sonrası işleme amacı ile hemen fabrikaya 8-10 saat içerisinde transfer et
- Çuval içersinde saklanacaksa sadece Jüt çuval kullan
_ Yaprak, çöp ve sapların ayrılma ayrılması
H
Kavlatma
(Kuru)
Aflatoksin
E
Kabuklarda bulunabilen küfler
Kavlatma kullanılan taş devlipler veya makinalar her üründe iyice temizlenmeli
H
Kavlatma (Yaş)
Aflatoksin
E
Kabuklarda bulunabilen küfler
-Kabuğun yumuşaması için kullanılan su tekrar tekrar kullanılmamalı
- Makinalar her üründe temizlenmeli
E
Yıkama-fışlama
Aflatoksin
E
Kabuklarda bulunabilecek küfler
- Boş olan ve yüzen diğer unsurları ayırmak aflatoksin seviyesini %70 azaltabilir
- Bir batch için kullanılan su tekrar tekrar kullanılmamalıdır
E
Fabrika Kurutma
Aflatoksin
E
Küf
- Ayırma/temizleme işlemi yaptıktan sonra kurut
- Sıcaklık-zaman bağlantısı oluşturulmalı
-
E
Boyutlandırma ve ayırma
Aflatoksin
E
Hasarlı fındıklar, boş ve istenilmeyen maddeler
- Periyodik elekleri temizle
- Toz probleminin önlenmesi
- Makineler kesinlikle modifiye edilmeli
E
Kırma
Aflatoksin
E
- Toz oluşumu
- Ürünün parçalanma riski
- Toz problemi için iyi havalandırma sağlanması
- Periyodik elekleri temizlenmesi
H
Çıtlatma
Aflatoksin
Salmonella
E.Coli
Enterobakter
E
Evlerde tek tek çekiçle kırılarak hijyenik olmayan koşularda yapılmakta
-Temel hijyenik koşullara kesinlikle uyulması
- Personel Hijyeni çok önemli
H
Salamura ve Kavurma
E
- Salamura miktarında standart yok
- Kavurma sıcaklığı ve zaman ilişkisi yok
- Ürün kalitesi özellikle renk problemi için ikili kavurma uygulanabilir
- Kızartma aflatoksin miktarını %20 azaltabilir (FAO)
H
Eleme
Toz
H
Toz problem olabilir
Kapalı eleme yapılması
H
Sogutma
Küf gelişimi
Aflatoksin
E
- Yük sıcaklıkta küf gelişimi ve aflatoksin riski
- Tekrar kontaminasyon riski
Hızlı bir soğutma uygulanmalıdır
E
Paketleme
Aflatoksin
E
- Tekrar kontaminasyon riski
- Hava almayan paket malzemesi ve vakum tercih edilmelidir
- İyi sanitasyon uygulaması
H
Depolama
Aflatoksin
E
- Mikroorganizmaların büyüme riski
- Fıstık da lipid oksidasyonu riski
- Renk problemi
-Sıcaklık ve özellikle nem kontrollü depolama
- Depolama uzun süreli olacaksa depo sıcaklığı 10 oC altında olmadır
- İyi sanitasyon uygulaması
E
BAZI TAVSİYELER
1. Hasat sonrası depolama öncesi fıstığın nem oranını belirli bir seviyeye düşürmek gereklidir, toprak veya bez üzeri güneş altında kurutma yerine kesinlikle hızlı bir şekilde kurutma yapılıp nem oranı %10 dan çok daha aşağılara düşürülmelidir. Kurutma sonrası nem miktarı el hissi ile değil modern yöntemlerle yapılmalıdır.
2. İşleme öncesi depolama ve taşıma işlemleri düşük nem oranları ile yapılmazsa en çok aflatoksin oluşum evreleridir.
3. Kuru kavlatma uygulanmalıdır.
4. Hasat öncesi kuş ve böcek saldırıları önlenmelidir
5. Hasat sonrası zarar gören fıstıklar ve çöpler hemen ayrılmalıdır.
6. Hasat esnasında ağaç altına plastik bez sermek gerekir, ürün toprakla temas etmemelidir.
7. Kırmada ve ayırmada ve fabrika içinde toz oluşumu önlenmelidir.
8. Vakumlu ambalaj kullanılmalıdır
9. Kurutma, kavurma soğutma işlemlerinde zaman- sıcaklık ilişkileri geliştirilmelidir.
10. Depolamada kesinlikle kısmi nem kontrolü ve sıcaklık kontrolü yapılmalıdır.
11. Bantların ve elavatörlerin temizliği günlük yapılmalı aylık ve yıllık temizlik işlemleri uygulanmalıdır.
12. Çıtlak ve çıtlak olmayan fıstıklar hasat sonrası ayrılıp ayrı ayrı proses edilmelidir.
13. Birçok makina yeniden disayn edilmelidir. Örneğin kurutucular, soğutucular, hava yardımı ile çöp ayırma sistemleri,Sortex aleti kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.
KAYNAKLAR
Denizel, T., Jarvis, B., and Rolfe, E., 1976. A field study of Pistachio (Pistacia vera) nut production and storage in Turkey with particular refence to aflatoxin contamination. J. Sci.Fd. agric. 27; 1021-1026.
DİE. 2002. Seçilmiş meyvelerin üretim miktarları.
Doster, M. A., Michailides, T. J., 1994. Aspergillus moulds and aflatoxin in pistachio nuts in California'. Phytopathology, 84 (6): 583-590.
Emami, A., Suzangar,M and Barnett,R., 1977. Contamination of pistachio nuts with aflatoxin while on the trees and in storage. Zeszyty Problemowe Postepow Nauk Rolniczych 189: 135-140.
Ferguson, L., Kader, A., Thompson, J., 1998. Harvesting Transporting, Processing and Grading. Economic Considerations in Pistachio Production. Adana Turkey, ss 110-114.
Maskan,M., 1997. İnvestigation of storage stability in relation to moisture content of peeled whole split pistachio nuts of Gaziantep variety. Doktora tezi. Gaziantep Üniversitesi.
Mojtahedi, H., Danesh,D., Haghighi, ve Barnet, R. 1978. Postharvest Pathology and Mycotoxin Contamination of Irranian Pistachio Nuts. Phytopathoology 68:1800-1804.
Tekin, H., Arpacı, S., Atlı, H., Açar, İ., Karadağ, S., Yükçeken,Y., ve Yaman,A., 2001. Antep fıstığı Yetiştiriciliği. Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Yayın No:13
Gaziantep.
Woodroof, J.G., 1967. Tree Nuts Production Processing Products. The Avi Publishing Company. Inc. Westport Connecticut, Vol. II.
Yaman, A., Köroğlu, M., Göğüş,F., Karadağ, S ve Tahtacı S.A. 2003. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Tarımsal araştırmalar Genel Müdürlüğü, Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Yayın No:21, Gaziantep.

Hiç yorum yok: