5 Eylül 2009 Cumartesi

hamsi

Karadeniz Bölgesinin Yöresel Hamsi Yemekleri ve Hamsinin Besin
Miktarındaki Mevsimsel Değişim
Gökhan Boran, Nedim Albayrak
Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Kampüs, 65080, Van
Özet
Karadeniz Bölgesi’nde çok yaygın olan ve bu bölgenin dışında da adını duyurmuş olan hamsi
yemekleri, lezzetli olmalarının yanısıra farklı damak tadına sahip insanların beğenisini
kazanması, yöresel ve kültürel bir zenginlik oluşturması ve insan sağlığı üzerine olumlu etkileri
olması bakımından önem taşımaktadır. Yıl boyunca tüketilen gelenekleşmiş hamsi yemeklerine
hamsili içli tava, hamsili pide, hamsili pilav, hamsili börek, hamsi köftesi, hamsi buğulama,
hamsi tava, hamsi çorbası ve hamsi kuşu örnek olarak verilebilir. Bu geleneksel yemeklerin
hepsinde ana malzeme hamsidir. Ülkemizin toplam balıkçılık üretiminin yarısından çoğunu
oluşturan hamsinin neredeyse tamamı Karadeniz Bölgesi’nden elde edilmektedir. Yılın ekim ve
nisan ayları arasında av veren hamsi, bu aylar boyunca çeşitli çevresel ve fizyolojik unsurların
etkisiyle farklı besin değerlerine sahip olmaktadır. Karadeniz halkı hamsinin uzun süre
muhafazası ve değerlendirilmesi amacıyla kasım ve aralık aylarında avlanan hamsiyi tercih
etmektedir. Bu çalışmada, halkın tercihi ile hamsinin besin içeriğinin ilgisi olup olmadığı
belirlenmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgulara göre; Ekim (2002) ayında alınan hamsi
örneklerindeki protein, yağ ve su oranları ile birlikte enerji değeri sırasıyla %14.5, %9.0, %73.9
ve 140 kkal/100g’dır. Aralık ayında deniz suyu sıcaklığındaki düşüşün de etkisiyle hamsinin
protein ve özellikle yağ oranında artma görülmüştür. Hamsinin protein miktarı %13 artarken yağ
oranı %70 artmıştır. Buna bağlı olarak hamsi etinin Aralık ayındaki enerji değeri de daha yüksek
olmuştur ve 204 kkal/100g olarak hesaplanmıştır. Ekim ve Mart ayları arasında gerçekleştirilen
çalışmada, altı ay boyunca aylık olarak yapılan analizlerde hamsi etindeki en yüksek yağ oranı
%15.3 ile Aralık ayında gerçekleşmiştir. En yüksek protein oranı ve enerji değeri ise sırasıyla
%16.4 ve 204 kkal/100g ile yine Aralık ayında tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Karadeniz, geleneksel hamsi yemekleri, hamsi, besin değeri.
Traditional Anchovy Meals of Black Sea Region and Seasonal Changes of
Nutritive Value of Anchovy
Abstract
Meals made with anchovy are very common on the Black Sea Region of Turkey and famous on
any other parts of Turkey. These foods have great importance not just for their delicious taste but
for those looking for different flavor of regional and cultural specialties. These meals are also
associated with beneficial effects on human health. Fried anchovy with rice (rice stuffed
anchovy), bread with anchovy, rice (cooked in butter) with anchovy, pie with anchovy, anchovy
burger, boiled anchovy, fried anchovy, anchovy soup and “hamsi kuşu” are great examples of
traditional meals prepared with anchovy. These meals are consumed throughout the year. Major
component of these traditional meals is anchovy. Black Sea Region is very important for anchovy
production and more than half of the total anchovy production in Turkey is caught almost
completely from the Black Sea Region. Anchovy can be fish between october and april in that
region. It was found that the anchovy caught at different seasons has different nutritional value
because of several environmental and physiological factors. The residents of Black Sea Region
generally prefer anchovy caught on November and December for long term preservation. In this
study, the relation between seasonal public preference and nutritive value of anchovy was
investigated. It was found that protein, fat and water amounts and energy value of anchovy
sampled in October (2002) were 14.5%, 9.0%, 73.9% and 140 kcal/100g, respectively. It was
noticed an increase on protein and especially fat content of anchovy in relation with a decrease in
water temperature in December (2002). While the increment of protein content of anchovy was
about 13%, fat content was 70%. Therefore, 204 kcal/100g the energy value was obtained from
the anchovy caught in December. The study was followed from October till March for six months
and the highest fat and protein contents, and thus largest energy value were reached in December
as 15.3% and 16.4%, and 204 kcal/100g, respectively.
Keywords: Black Sea, traditional anchovy meals, anchovy, nutritional value.
Giriş
Karadeniz Bölgesi halkı tarafından yaygın olarak tüketilen hamsi (Engraulis encrasicolus, L.,
1758) yemekleri, ana malzeme olarak hamsinin kullanıldığı bölgeye özgü geleneksel yemekler
olarak bilinmektedir. Bu yemekler bölge dışında kalan halk tarafından da ilgi görmekte ve
beğenilmektedir. Karadeniz Bölgesi’nde hamsi o kadar hayatın içindedir ki hamsi üzerine
türküler, fıkralar, hikayeler yazılmış, hamsi üzerine çeşitli edebi eserler yapılmıştır. Ülkemizde
toplam balıkçılık üretiminin yaklaşık %60’ını oluşturan hamsi, toplam deniz ürünleri
üretimimizin de yaklaşık %76’sını oluşturmaktadır. Hamsinin %90’ı Karadeniz Bölgesi’nden
elde edilmektedir (DİE, 2002).
Su ürünlerinin biyokimyasal bileşimi kara hayvanlarının biyokimyasal bileşimine çok
benzemektedir. Balıkların genel biyokimyasal bileşimi 66-81 su, %16-21 protein, %0.2-25 yağ,
%1.2-1.5 mineral madde şeklindedir (Huss, 1988). Su ürünlerinin genel biyokimyasal bileşimi;
%66-84 su, %15-24 protein, %0.1-22 yağ ve %0.8-2 mineral madde şeklinde belirtilmiştir
(Borgstrom, 1961). Balıklar çok az miktarda karbonhidrat içermektedir. Su ürünlerinin
biyokimyasal bileşimi türden türe farklılık gösterdiği gibi aynı türe ait bireyler arasında da yaşa,
cinsiyete, mevsime ve avlama bölgesine göre farklılıklar göstermektedir. Balık etinin
biyokimyasal bileşimi, tüketici açısından önemli olduğu kadar balığı hammadde olarak kullanan
ve çeşitli ürünlere işleyen sanayici açısından da önemlidir. Mezgit, barbunya, pisi balığı gibi
beyaz etli balıklar ağırlıklarının %1’i kadar; uskumru, sardalye, som balığı, hamsi, istavrit,
palamut, alabalık gibi yağlı balıklar ise %5-25 arasındaki oranlarda yağ içermektedir. Alabalık
dışındaki tatlı su balıkları genellikle az yağlıdır. Balıklar yağ miktarlarına göre yağlı, yarı yağlı
ve yağsız olmak üzere 3’e ayrılmaktadır (Huss, 1988). Hamsi içerdiği yağ ve proteinin niteliği
yönünden çok önemli bir gıdadır. Çoklu doymamış yağ asitleri ve fosfolipidlerce zengin olan
hamsi içerdiği protein ve vitaminler yönünden oldukça dengeli bir gıda kaynağıdır (Guner, 1998;
Kinsella, 1987). Hamside toplam yağ asitlerinin yaklaşık %30’unun dokosahekzaenoik asit
(DHA) ve eikosapentaenoik asit (EPA) olduğu bildirilmektedir (Guner, 1998; Shahidi, 1997).
DHA ve EPA’in; kalp ve damar hastalıkları başta olmak üzere düşük, erken doğum, bazı cilt
hastalıkları, kolon kanseri ve akciğer kanseri gibi bazı kanser türleri ile Alzheimer gibi beyin
fonksiyonlarının eskisi gibi yerine getirilemediği hastalıklar üzerine olumlu etkileri araştırmalarla
kanıtlanmıştır (Connor, 2000; Huhges, 1995; Olsen, 2002; Rafflenbeul, 2001; URL-2, 2002).
Hamsi özellikle Karadeniz yöremizin temel gıdası ve temel protein kaynağıdır. Fiyatının ucuz
olması nedeniyle çok geniş kitleler tarafından tüketilir. Hamsinin hemen her türlü yemeği yapılır.
Siyah etli balık olmasına rağmen buğulamaya son derece uygundur.Yaz aylarında yağsız olduğu
için ızgara yerine tava veya buğulaması tercih edilmelidir (URL-1).
Bu çalışmada; hamsinin kimyasal bileşimindeki mevsimsel değişim belirlenmiştir. Bunun yanı
sıra, geleneksel hamsi yemeklerinin tarifleri ve hamsinin sağlık üzerine etkileri hakkında bazı
bilgiler derlenmiştir. Hamsi yemeklerinin tarifleri "Hamsi Yemekleri" bölümünde verilmiştir.
Materyal ve Yöntem
Hamsinin bileşimindeki mevsimsel değişimin belirlenmesi amacıyla Ekim-Mart (2002-03) ayları
arasında 6 ay boyunca aylık örnekleme yapılmıştır. Trabzon’daki yerel balık pazarından satın
alınan hamsiler laboratura getirilmiş ve analizler için hazır hale getirmek amacıyla yıkanmış,
başları kesilmiş ve iç organları çıkarılmıştır. Fileto haline getirilen hamsiler tekrar yıkandıktan
sonra blender yardımıyla kıyma haline getirilmiştir. Yağ, protein ve su oranları standart analiz
yöntemleri kullanılarak belirlenmiştir (Özkaya, 1988; Watson, 1994). Yağ miktarı analizi için nhekzanın
çözücü olarak kullanıldığı çözücü ekstraksiyonu yöntemi uygulanmıştır. Protein miktarı
kjeldahl yöntemi ile belirlenmiştir. Su miktarı, örneklerin etüvde 103±2°C’de sabit tartım elde
edilinceye kadar kurutulması sonucu belirlenmiştir. Kül miktarı hamsi örneklerinin 550°C’de
sabit tartım elde edilinceye dek yakılması sonucu elde edilmiştir. Yanmaya yardımcı olması
amacıyla mağnezyum asetat çözeltisi kullanılmıştır. Karbonhidrat ve enerji miktarları
matematiksel olarak hesaplanmıştır (Guner, 1998; Holland, 1993; Özkaya, 1988). Geleneksel
hamsi yemeklerinin tarifleri internet yoluyla elde edilmiş ve karşılaştırmalı olarak
değerlendirilerek derlenmiş ancak burada sadece birkaçına yer verilebilmiştir.
Bulgular ve Tartışma
Ekim 2002 ve Mart 2003 ayları arasında aylık olarak örneklenen hamsinin besin içeriğindeki
aylık değişimi Çizelge 1’de belirtilmiştir.
Çizelge 1. Hamsi etinin kimyasal bileşimindeki mevsimsel değişim 1, 2
%Su %Yağ %Protein %Kül %Karbonhidrat Enerji
kkal/100g
Ekim 73.86±0.03a 8.96±0.16a 14.49±0.23a 2.12±0.12ac 0.58±0.48a 140±0.5a
Kasım 72.61±0.09b 9.59±0.15a 15.44±0.16b 2.01±0.03abc 0.36±0.43a 149±0.4b
Aralık 65.90±0.18c 15.33±0.18b 16.42±0.11c 2.24±0.03c 0.12±0.14a 204±1.5c
Ocak 74.01±0.17a 11.18±0.14c 12.76±0.11d 1.75±0.17ab 0.30±0.24a 152±0.8b
Şubat 71.00±0.17d 13.25±0.17d 13.33±0.18de 1.72±0.06b 0.72±0.12a 175±1.8d
Mart 71.78±0.20e 12.79±0.20d 13.65±0.12e 1.73±0.05b 0.06±0.07a 169±2.0e
Ortalama 71.53 11.85 14.35 1.93 0.36 165
Standart sapma 2.99 2.40 1.38 0.23 0.26 22.97
1Sonuçlar analizlerin (iki paralel) ortalama sonuçları ± standart sapması şeklinde verilmiştir.
2Sütunlarda farklı harflerle belirtilen değerler istatistiksel olarak birbirlerinden farklıdır (P<0.05).
Çizelge 1’de görüldüğü gibi, hamsideki su miktarının av sezonunun başlangıcında (ekim)
nispeten daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Kasım ve Aralık aylarında deniz suyu sıcaklığının
düşmesinin de etkisiyle hamsinin su miktarı düşmekte ve buna paralel olarak yağ miktarı
artmaktadır. Bu artışın bir nedeni de bu dönemde hamsinin iyi beslenerek yağlanmasıdır. Protein
miktarının Ekim ayından Aralık ayına kadar artması hamsinin iyi beslenmesi ile paralellik
göstermektedir. Ocak ayından itabaren hamsinin protein miktarındaki düşüşün hamsinin
yumurtlama dönemine yaklaşmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Hamsi nisan ayından
itibaren yumurtlamaya başlar (Muss, 1988). Bu aylarda yumurta oluşumu ve gelişimi için yağ ve
protein kaybeder. Hamsinin protein, yağ ve su miktarındaki aylık değişim Şekil 1’de daha iyi
görülebilmektedir.
0
20
40
60
80
ekim kasım aralık ocak şubat mart
%su %protein %yağ
Şekil 1. Hamsi etinin su, protein ve yağ miktarındaki mevsimsel değişim
Elde edilen sonuçlara göre; hamsinin protein ve yağ bakımından en zengin olduğu ay aralık
ayıdır. Bu dönemde hamsi bol av vermekte ve daha ucuz olarak satın alınabilmektedir. Bunun
yanı sıra; hamsinin protein ve yağ yönünden daha zengin olmasının, bu dönemde avlanan
hamsinin kışın tüketilmesi amacıyla alınıp çeşitli yöntemlerle (tuzlama, dondurma vb) muhafaza
edilmesinde önemli bir etken olduğu düşünülmektedir. Kış aylarıyla birlikte hamsi daha iyi
beslendiği için hamsi eti vitaminler ve mineraller bakımından da daha dengeli bir gıda
olmaktadır. Anket çalışmalarına ek olarak daha geniş kapsamlı laboratuar çalışmalarının
yapılması, hamsinin besin değerindeki mevsimsel değişim ile halkın tercihi arasındaki ilişkiyi
daha açık bir şekilde ortaya koyabilir.
Hamsi Yemekleri
Bu başlık altında, özellikle ülkemizin Karadeniz Bölgesi’nde tüketilen yöresel ve geleneksel
hamsi yemeklerinden bazılarının tariflerine yer verilmiştir (URL-1, 2004; URL-3, 2004; URL-4,
2004; URL-5, 2004).
Hamsili Börek
Hamsili börek yapmak için 600 g hamsi, margarin, 2 adet küçük pırasa (isteğe bağlı), 4 adet taze
soğan, 4 tutam maydanoz, 6 adet marul yaprağı, 4 adet hazır yufka, tuz ve karabiber gereklidir.
Hamsiler fileto haline getirilir, yıkanır, durulanır ve tuzlanır. Pırasa, yeşil soğan, maydanoz ve
marul yaprakları kıyılır. Tuz ve karabiber eklenir ve karıştırılır. Hamsiler bu karışıma eklenir. İki
kat yufka yaklaşık 20x20cm kare parçalar halinde bölünür. Üzerlerine fırça ile margarin sürülür.
Ortasına hazırlanan hamsili harç konur ve uçları birleştirilerek kapatılır. Üzerlerine tekrar
margarin sürülür ve yağlanmış fırın tepsisine dizilir. 220°C’de ısıtılmış fırında 20 dakika pişirilir.
Hamsi Buğulama
Hamsi buğulama yapmak için 500 g hamsi, 1 adet domates, 2 demet taze soğan, 1/2 demet
maydanoz, 1 adet limon, 1 kahve fincanı zeytinyağı, tuz ve karabiber gereklidir. Hamsiler fileto
haline getirildikten sonra yıkanır. Bir kabın içine yeterince tuz, karabiber, ince kıyılmış
maydanoz ve taze soğan konur ve karıştırılır. İnce doğranmış domatesler bu karışımın üzerine
yayılır. Hazırlanmış hamsiler kabın üzerine ilave edilir ve karıştırılır. Karışım 15 dakika oda
sıcaklığında bekletilir ve yayvan bir tepsiye konur. Limon ince dilimler halinde kesilerek
hamsilerin üzerine dizilir. Üzerine zeytinyağı gezdirilir ve kısık ateşte 15-20 dakika pişirilir.
Hamsili Pilav
Hamsili pilav yapmak için 500 g hamsi, 1 adet kuru soğan, 1 çay bardağı kıyılmış maydanoz, 1
kahve fincanı çam fıstığı, 1 su bardağı pirinç, 6 çorba kaşığı tereyağı, 1 kahve fincanı kuş üzümü,
1 tatlı kaşığı karabiber, 2 ½ su bardağı su ve tuz gereklidir. Hamsiler fileto haline getirilir.
Yıkanıp durulanan hamsilerin her iki tarafı tuzlanır ve 10 dakika kadar beklenir. Pirinçler tuzlu
suda ıslatılıp 10-15 dakika kadar bekletilir ve bol suda yıkanıp süzülür. Soğan ince ince kıyılır
tereyağının pembeleştirilir. Fıstıklar ilave edilirerek kavurulur. Süzülmüş pirinç ilave edildikten
sonra birkaç dakika karıştırılarak kavurulur. Kıyılmış maydanoz, tuz ve karabiber eklenir ve
karıştırılır. Sıcak su ilave edilip kapağı kapalı halde kısık ateşte pişirilir. Suyunu çekince
kuşüzümünü ilave edilir, harmanlanır ve demlenmeye bırakılır. Fırın tepsisinin altı tereyağı ile
hafifçe yağlanır. Hamsilerin yarısı filetoları açılarak tepsiye dizilir. Üzerine pilavın tamamı
serilir. Üzerine aynı şekilde hamsinin kalanı dizilir. Üzerine küçük parçalara bölünmüş tereyağı
koyulur. 160°C’ye ısıtılmış fırında 15 dakika kadar pişirilir.
Hamsi Çorbası
Hamsi çorbası yapmak için 100 g hamsi, 1 adet domates, 1 adet kuru soğan, 1 demet maydanoz,
1 çorba kaşığı un, 1 çorba kaşığı tereyağı, 4 su bardağı su, tuz ve karabiber gereklidir. Hamsiler
fileto haline getirilir, yıkanır ve durulanır. Hamsiler 1 cm uzunluğunda kesilir. 5 dakika süreyle 4
bardak tuzlu suda haşlanır. Haşlanmış hamsiler süzülür. Hamsilerin süzülmesi ile elde edilen su
daha sonra kullanılacağından dökülmez. Domates ve soğan soyularak rendelenir. Tereyağı tavada
eritilerek un kavurulur. Rendelenmiş domates ve soğan ilave edilir. Bekletilen su ilave edilir. Su
kaynamaya yaklaşınca hamsiler ve kıyılmış maydanoz ilave edilir. 5 dakika daha pişirilir.
Hamsi Köftesi
Hamsi köftesi yapmak için ½ kg hamsi, 2 kahve fincanı un, 1 demet maydanoz, 1 çay kaşığı kuru
nane, 1 çay kaşığı kekik, 1 adet kuru soğan, 2 adet yumurta, sıvı yağ (yeterince), tuz, karabiber ve
sumak gereklidir. Hamsiler fileto haline getirilir, yıkanır, durulanır ve küçük parçalara bölünür.
Maydanozlar ince ince kıyılır ve soğanlar rendelenir. Diğer malzemelerle birlikte doğranmış
hamsiler karıştırılarak harmanlanır. Yumurtalar çırpılır, karışıma ilave edilir ve tekrar karıştırılır.
Harmanlanmış malzeme küçük toplar halinde şekillendirilir, kızgın yağda kızartılır.
Hamsi Tatlısı
Hamsi tatlısı yapmak için 250 g hamsi, 250 g un, 5 adet yumurta, 2 su bardağı su, 1 çay kaşığı
zeytinyağı, ¼ limonun suyu, tuz, 1 su bardağı zeytinyağı, ½ fincan yeşil fıstık ve ½ fincan fındık
gereklidir. Hamsi tatlısının jölesi için 1 adet muz, 1 adet portakal, 100 g ahududu, 1 adet kırmızı
elma, 1 adet şeftali, 2 su bardağı su, 300 g şeker gereklidir. Hamsi tatlısının şerbeti için ise ½ kg
toz şeker, 2 su bardağı su ve1 çay kaşığı limon suyu gereklidir. Hamsiler fileto haline getirilir,
yıkanır ve durulanır. Su kaynama noktasına geldiğinde un ve tuz ilave edilerek sürekli karıştırılır.
Yaklaşık 7 dakika kaynatıldıktan sonra bir iki damla zeytinyağı ilave edilir ve çeyrek limonun
suyu eklenir. Bir iki dakika karıştırdıktan sonra soğumaya bırakılır. Hamur ılıyınca yumurtalar
kırılır ve yoğurulur. Hamur cevizden küçük parçalara ayrılır. İçlerine hamsi filetoları yerleştirilir
ve hamurlar kapatılır. Hamurlu hamsiler zeytinyağında pembeleşinceye kadar kızartılır. Şerbet
hazırlanır. Kızarmış hamsili hamurlar şerbet içinde 5 dakika kadar bekletilir ve tepsiye dizilir.
Muz hariç diğer meyveler kabukları ile birlikte küçük parçalara bölünür, çekirdekleri ayıklanır ve
bir kapta toplanır. Soyulup dilimlenmiş muzlar da ilave edildikten sonra su ve şeker ilave
edilerek pişirilir. Hazırlanan jöle hamsili hamurların üzerine dökülür.
Hamsili Ekmek
Hamsili ekmek yapmak için 1 kg hamsi, 1 bağ pazı, 2 bağ taze soğan, 1 bağ taze nane, 8 su
bardağı mısır unu, sıcak su ve tuz gereklidir. Hamsiler kafaları koparılarak ve kılçıkları
çıkarılarak fileto haline getirilir. Hamsiler yıkanıp durulandıktan sonra pazı, taze soğan ve nane
ince ince doğranır. Doğranan malzemeler hamsi ile birlikte mısır ununun üzerine boşaltılır. Sıcak
su yavaş yavaş ilave edilerek karıştırılır ve yoğurulur. Hazırlanan hamur tepsiye konularak orta
sıcaklıktaki fırında 30-35 dakika pişirilir.
Kaynaklar
Borgstrom, G., Fish as Food, Production, Biochemistry and Microbiology, Volume I, Academic
Press Inc., London, 1961.
Connor, W. E., Importance of n-3 Fatty Acids in Health and Disease, American Journal of
Clinical Nutrition, Vol. 71, 2000, 171S-175S.
DİE, Su Ürünleri İstatistikleri 2002, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2002.
Guner, S., Dincer, B., Alemdag, N., Colak, A. and Tufekci, M., Proximate Composition and
Selected Mineral Content of Commercially Important Fish Species from the Black Sea,
Journal of The Science of Food and Agriculture, 78, 1998, 337-342.
Holland, B., Brown, J. and Buss, D.H., Fish and Fish Products, Third Supplement to the Fifth
Edition of McCance and Widdowson's The Composition of Foods, The Royal Society of
Chemistry and Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, UK, 1993.
Huhges, D. A., Fish Oil and the Immune System, Nutrition and Food Science, Vol. 95, Issue 2,
1995, 12-16.
Huss, H. H., Fresh Fish Quality and Quality Changes, FAO, Rome, Italy, 1988.
Kinsella, J. E., Sea Foods and Fish Oils in Human Health and Disease, Marcel Dekker Inc., New
York, 1987.
Muss, B. J., Collins Guide to the Sea Fishes, Collins, London, 1988.
Olsen, S. F. and Secher, N. J., Low Consumption of Seafood in Early Pregnancy as a Risk Factor
for Preterm Delivery: Prospective Cohort Study, British Medical Journal, Vol. 324, 23,
2002, 1-5.
Özkaya, H., Analitik Gıda Kalite Kontrolü, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 1086,
Ankara, 1988.
Rafflenbeul, W., Fish for a Healthy Heart, European Journal of Lipid Science and Technology,
103, 2001, 315-317.
Shahidi, F. and Cadwallader, K. R., Flavor and Lipid Chemistry of Seafoods, American Chemical
Society, Washington, DC, 1997.
Watson, C. A., Official and Standardized Methods of Analysis, 3rd Edition, the Royal Society of
Chemistry, Cambridge, 1994.
URL-1 http://yemek.meltem.gen.tr/?sayfa=balik4, 10/7/2004
URL-2 http://www.oilofpisces.com/fishnews.html, 27/9/2002
URL-3 http://www.ontrol.com.tr/balik/index04.html, 11/7/2004
URL-4 http://www25.brinkster.com/pishala/artIcle_read.asp?Id=70, 10/7/2004
URL-5 http://www.rize.gov.tr/RizeyiTaniyalim/yemekler.htm, 12/7/2004

Hiç yorum yok: